نقش پدافند غیرعامل در تأمین امنیت مراسم اربعین حسینی

این اجتماع بزرگ مذهبی، به دلیل وسعت، حساسیت سیاسی و عقیدتی، و حضور انبوه جمعیت در بازه‌ی زمانی محدود، به شدت در معرض تهدیدات گوناگون اعم از تهدیدات تروریستی، امنیتی، زیستی، اجتماعی و سایبری قرار دارد. از این رو، استفاده از الزامات و ملاحظات پدافند غیرعامل به‌عنوان روش‌های پیشگیرانه برای کاهش آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات بالقوه، نه تنها ضامن امنیت مراسم است، بلکه موجب ارتقاء کیفیت خدمت‌رسانی و مدیریت بحران‌های احتمالی نیز می‌شود.

در این مقاله از منظر پدافند غیرعامل و بهره‌گیری از تجارب سال‌های گذشته، به بررسی چالش‌های موجود، تهدیدات اصلی، راهکارهای اجرایی، نقش نهادهای مسئول پرداخته خواهد شد. حماسه اربعین حسینی در سال‌های اخیر در قالب پیاده‌روی اربعین، فرصتی است برای احیای فرهنگ عاشورایی، تجدید میثاق با آرمان‌های عدالت‌خواهانه و مقاومت اسلامی در دنیای پر از ظلم کنونی، و تجلی وحدت امت اسلامی؛ با حضور جمعیت میلیونی زائران از مرزهای مختلف و عبور آن‌ها از مناطق نسبتاً ناپایدار و پرازدحام، این مراسم را به یک پدیده‌ی بین‌المللی با ویژگی‌های خاص امنیتی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل کرده است و بدون شک برگزاری شکوهمند و عزتمندانه و بدون نقص آن در شرایط تهدیدات و بحران‌های احتمالی، پیروزی و دستاورد بزرگی برای دو دولت و ملت ایران و عراق در سطح راهبردی محسوب گردیده که تحقق آن نیازمند آسیب‌شناسی و رفع موانع و مشکلات موجود و همچنین برنامه‌ریزی دقیق برای سال‌های آینده می‌باشد. این حجم وسیع از جمعیت، در صورت نبود برنامه‌ریزی صحیح و نداشتن آمادگی کامل برای مقابله با تهدیدات و بحران‌های احتمالی، می‌تواند پیامدهای سنگینی به دنبال داشته باشد.

پدافند غیرعامل، به‌عنوان رویکردی علمی و کاربردی در مدیریت ریسک و بحران، بدون نیاز به درگیری نظامی یا استفاده از ابزارهای جنگی، می‌تواند امنیت و سلامت زائران را تا حد زیادی تضمین نماید. بررسی تجربیات در سال‌های گذشته، حاکی از آن است که علی‌رغم اقدامات گسترده‌ی دولت‌های ایران و عراق، حوادث متعددی در طول مراسم اربعین رخ داده که هر کدام می‌تواند به‌عنوان تجربه‌ای ارزشمند برای بهبود شرایط آینده مدنظر قرار گیرد.

برای مثال: – در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ مواردی از بمب‌گذاری تروریستی در اطراف کربلا گزارش شد. – در سال ۲۰۱۹، ازدحام جمعیت در نزدیکی درهای حرم منجر به مرگ و مجروح شدن ده‌ها نفر شد. – در برخی سال‌ها به دلیل افزایش دما و نبود زیرساخت کافی، موارد متعدد گرمازدگی، کم‌آبی و مشکلات بهداشتی گزارش شده است. – شیوع بیماری‌هایی مانند کرونا ویروس (COVID-19) در سال ۲۰۲۰، باعث لغو یا محدود شدن این مراسم شد، که اهمیت اقدامات پیشگیرانه بهداشتی را به‌شدت نشان داد. چالش‌های اجرایی در پدافند غیرعامل اربعین هماهنگی میان نهادهای چندملیتی: حضور زائران از کشورهای مختلف نیاز به هماهنگی گسترده میان دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی دارد. محدودیت‌های منابع انسانی و لجستیکی: زیرساخت موجود در برخی مسیرها و شهرهای زیارتی به سختی پاسخگوی حجم جمعیت است. نبود آموزش‌های همگانی و دستورالعمل‌های رفتاری: بسیاری از زائران با اصول اولیه پدافند غیرعامل یا مدیریت بحران آشنا نیستند.

بی‌توجهی یا کم‌توجهی زائران به شیوه‌نامه‌های بهداشتی: بسیاری از زائران نسبت به شیوه‌نامه و ملاحظات بهداشتی سهل‌انگاری می‌نمایند. کمبود محسوس ناوگان حمل و نقل عمومی: بدلیل حجم بالای جمعیت زوار، ناوگان حمل و نقل عمومی قادر به سرویس‌دهی به برخی زوار نمی‌باشد. محدودیت سرویس‌دهی سازمان‌های خدمات عمومی (آتش‌نشانی، هلال‌احمر، اورژانس و…) در شرایط اوج ترافیک: در صورت بروز حوادث و سوانح به دلیل ترافیک سنگین و عدم وجود خط ویژه تردد خودروهای امدادرسان، مانع از رسیدن سریع نیروهای عملیات امداد و نجات به محل حادثه شده و تأخیر در امدادرسانی را به دنبال دارد. چالش در نظارت اطلاعاتی و امنیت سایبری: امکان نفوذ دشمن یا انتشار شایعات و اطلاعات غلط در فضای مجازی بالا است.

مناطق آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده: برخی مسیرها از نظر امنیتی و خدماتی جزء مناطق پرخطر محسوب می‌شوند. پیشنهادات راهبردی برای تقویت پدافند غیرعامل در اربعین ایجاد مدیریت یکپارچه بین سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط در کشورهای جمهوری اسلامی ایران و عراق با رعایت ملاحظات محدودکننده. ایجاد سامانه جامع مدیریت اطلاعات زائران با امکان ردیابی هوشمند از طریق GPS یا RFID افزایش ایستگاه‌های غربالگری پزشکی و مشاوره سلامت روانی در طول مسیر توسعه زیرساخت‌های خدمات اضطراری مانند پایگاه‌های موقت امداد، بیمارستان‌های صحرایی و ایستگاه‌های هشدار سریع و همچنین جاده‌های دسترسی خودروهای امدادرسان ایجاد “کریدورهای ایمن” برای عبور و مرور زائران به‌گونه‌ای که در صورت بروز حادثه امکان تخلیه سریع وجود داشته باشد آموزش داوطلبان مردمی و موکب‌داران در قالب دوره‌های آنلاین یا حضوری درباره مدیریت جمعیت، اطفاء حریق، امداد اولیه و هشدارهای امنیتی طراحی سازوکارهای ارتباطی جایگزین در شرایط اختلال ارتباطی (مانند پیام‌رسان‌های محلی یا سیستم‌های رادیویی سیار) تدوین پروتکل رفتاری در مواقع بحران و نصب تابلوهای چندزبانه برای راهنمایی زائران در طول مسیر تهیه و توزیع بروشور و پوستر جهت افزایش میزان آگاهی عمومی نسبت به اقدامات پیشگیرانه در حوزه بهداشت، امنیت، ایمنی، زیستی و… به‌طور کلی پدافند غیرعامل، در بستر مراسم عظیمی چون اربعین، از یک اقدام دفاعی فراتر رفته و به ضرورتی انسانی، فرهنگی، اجتماعی و حتی بین‌المللی تبدیل شده است.