دولت الکترونیک چیست؟

یش از توسعه فناوری های مبتنی بر اینترنت، در سالهای آغازین دهه ۹۰، شرکت های بزرگ به ایجاد شبکه های رایانه ای با ارتباطات مشخص، محدود و استاندارد شده برای مبادله اطلاعات تجاری میان یکدیگر دست زدند. در آن سالها لفظ تجارت الکترونیک مترادف با مبادله الکترونیکی داده ها بود. ایجاد  توسعه اینترنت و شبکه جهانی باعث خلق فرصت های زیادی برای توسعه و پیشرفت زیرساخت ها و کاربردهای تجارت الکترونیکی، هم در سطح سازمانی و هم در سطح ملی شد. در این میان ظهور و توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و به دنبال آن گسترش داد و ستد الکترونیکی، مهمترین پیش زمینه برای شکل گیری فعالیت های دولت به صورت الکترونیکی، ایجاد فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه تجارت الکترونیکی بوده است.
شکل گیری مفهوم دولت الکترونیک
پیدایش مفهوم دوت الکترونیکی در پی ظهور و گسترش فناوریهای نوین ارتباطی از جمله اینترنت بوده است. تغییرات گسترده و عمیقی را اینترنت بر ابعاد مختلف زندگی انسان ها از روابط انسانی گرفته تا کار، آموزش، تفریح، خرید و غیره داشته است. لزوم ارایه خدمات نوین و کیفی که پاسخ گوی نیازها و انتظارات شهروندان جامعه اطلاعاتی آینده باشد را نمایان می سازد.
روند شکل گیری دولت الکترونیکی بدین گونه آغاز شد که در طول نیمه دوم دهه ۱۹۹۰ بخش خصوصی کشور آمریکا مسئول ایجاد دولت الکترویکی شد. وجود شبکه جهانی گسترده اینترنت به شکل گیری برخی اقدامات تجاری در شرکت ها منجر شد و نتایج خوب و قابل سنجشی نیز از این اقدام ها حاصل آمد. یکی از مهمترین این نتایج افزایش اثربخشی کارکنان در سازمان ها بود، به گونه ای که در بازده کار آن ها افزایش قابل ملاحظه ای به وجود آمد. هنگامی که فناوری وب جهانی در اکثر بخش های خصوصی به کار گرفته شد. دولت از این حرکت عقب ماند، لذا توجه دولت به این مساله معطوف شد که ارایه خدمات به شهروندان به صورت الکترونیکی بسیار آسان تر خواهد بود.

عوامل متعددی زمینه ساز پیدایش مفهوم دولت الکترونیکی بوده اند که همگی ناشی از رشد فناوری و پیچیده تر شدن زندگی بشر است. دولت ها برای پاسخ به این پیچیدگی ناگزیرند که اقدام به ایجاد  دولت الکترونیکی نمایند. برخی از عوامل زمینه ساز پیدایش این مفهوم عبارتند از: رشد فناوری به ویژه فناوری اطلاعات، سرمایه گذاری بنگاه های اقتصادی در بخش فناوری اطلاعات و تطبیق آن با نیازها و شرایط خود، رشد استفاده از اینترنت و عادت کردن مردم به استفاده از آن، تغییر انتظارات شهروندان و بنگاه های اقتصادی، فشارهای ناشی از رقابت و جهانی شدن.
در سال ۱۹۹۶ قانونی در کنگره آمریکا به تصویب رسید که به قانون کلینگ-کوهن معروف شد و به موجب آن سازمان ها و نهادهای دولتی ملزم شدند معماری فناوری اطلاعات سازمان خود را تدوین کنند. مجموع عوامل مذکور اقدام جهت تنظیم و تدوین شاکله سازمانی در زمینه فناوری اطلاعات را برای سازمان ها به ویژه ارگان های دولتی در کشور ایالات متحده ایجاب می کرد.
در سال ۲۰۰۱ شهر گولدن به نیازهای استراتژیک خود در این زمینه پی برد و برای تبدیل این شهر به یک شهر الکترونیکی و نیز پایه گذاری دولت الکترونیک به جای دولت سنتی حاکم بر ای شهر، برنامه ریزی استراتژیک خود را آغاز کرد.
دلایل گرایش به سمت دولت الکترونیک
تحولات اجتماعی، تحولات سازمانی و اداری، نیازها و علم و دانش دلایلی هستند که حرکت به سمت دولت الکترونیک را رقم می زنند.  نیاز همواره اولین انگیزه انسان برای اختراع و ایجاد ابزارها و سیستم های جدید بوده است. رشد و گسترده شدن بخش های مختلف دولت، افزایش پیچیدگی ها در فرآیندهای دولتی، مشکلات و ناتوانی در مشارکت همه اقشار جامعه در امور دولت، توقع و نیاز مردم برای گرفتن خدمات بهتر و سریعتر، نیاز به نگهداری و مدیریت و ساماندهی اطلاعات با سرعت بیشتر و بالاخره نیاز به توزیع اطلاعات و دسترسی بالاتر، از عواملی هستند که هریک می توانند به الکترونیکی شدن دولت بیانجامند.
همیشه در تاریخ تحولات اجتماعی هر جامعه، گذار و مقطعی بسیار حساس و تاریخ ساز وجود دارد که با توجه به آن و سایر جنبه های مربوطه، پیشرفت های قابل توجهی نصیب جامعه می نماید. لذا پیشرفت فناوری ها، علم و دانش و .. و توجه به آنها، تحولات جامعه را هدفمند می نماید.

با افزایش علم و دانش و علوم رایانه و شیوه های مدیریت اطلاعات، روش های جدیدی جایگزین روش های قدیمی در ادارات و بخش های دولتی می شوند. افزایش و ترقی دانش افراد جامعه در مدارس و دانشگاه ها و جذب این فارغ التحصیلان در مراکز شغلی و بازار، عامل دیگری است تا افراد با توجه به سطح علمی آموخته ها و روش های آموخته شده، بتوانند راهکارها و ابزارهای جدید را در امور شغلی خود به کار گیرند.
علاقمندی و اراده به تحول و پیشرفت، عواملی هستند که موجبات تلاش برای تحقق سرنوشت مطلوب و آینده ای روشن را فراهم می کنند و این عوامل را باید مهمترین سرمایه های مورد نیاز تمام تحولات سازمانی و پشتوانه اصلی اجرای برنامه های تحولی دانست. بحث رشد و تحول و بهبود که امروزه از مهمترین موضوعات جوامع به ویژه کشورهای در حال توسعه است، پیش از آنکه موضوعی اقتصادی و سیاسی باشد، مدیریتی است.
زمینه های کاربردی دولت الکترونیک
دولت الکترونیکی خدمات الکترونیکی مختلفی را ارائه می کند که می توان میان زمینه های کاربردی آن تمایز قائل شد و آنرا به سه دسته کاربرد در زندگی روزمره، مدیریت از راه دور و مشارکت سیاسی تقسیم نمود.
زندگی روزمره: خدمات الکترونیک در زندگی روزمره کاربردهای زیادی دارد که از آن جمله می توان به رزرو بلیط، ثبت نام اینترنتی، کسب اطلاعات درمورد کار، آموزش بهداشت، فرهنگ، کسب اطلاعات شغلی، پاسخ به سوالات روزمره شهروندان اشاره کرد.
مشارکت سیاسی: در زمینه مشارکت سیاسی از جمله کاربردهای خدمات الکتویک می توان به همه پرسی، انتخابات، بررسی افکار عمومی و دادخواهی، ارتباط با مقامات سیاسی از طریق پست الکترونیک، قوانین، برنامه های سیاسی، اسناد و مدارک و همچنین اطلاعات زمینه ای در مورد فرآیندهای تصمیم گیری اشاره کرد.
مدیریت از راه دور:  در این زمینه کاربرد، می توان به ارائه خدماتی از جمله ارایه فرم ها به صورت الکترونیکی، ارتباط از طریق پست الکترونیکی با کارکنان بخش خدمات در کشور و جهت دهی به رویه های اداری اشاره کرد.

دولت الکترونیک
به طور کلی تعریف واحدی در مورد دولت الکترونیکی وجود ندارد و این مساله ناشی از ماهیت پویا و متغیر فناوری است ولی می توان گفت دولت الکترونیکی عبارتست از استفاده دولت از فناوری اطلاعات به ویژه اینترنت جهت افزایش سطح دسترسی شهروندان، مراکز دولتی، کارکنان بخش عمومی و شرکت های بخش خصوصی به خدمات و اطلاعات برخط به کار رفته. از طرفی نیز می توان گفت که دولت الکترونیکی، خدمت رسانی و اطلاع رسانی دولت به عموم مردم، با بکارگیری ابزارهای الکترونیکی است. به عبارت دیگر، دولت الکترونیکی از فناوریهای اطاعات و ارتباطات استفاده می کند تا کارآیی دولت را بوسیله دستیابی بهتر به اطلاعات و پاسخ گو کردن بیشتر دولت در قبال مردم ترفیع دهد.
شروع بکارگیری و گسترش دولت الکترونیکی غالبا در جهت انجام تغییرات در فرآیندهای دولتی نظیر تمرکززدایی، بهبود کارآیی و اثربخشی و کاهش هزینه ها است و عموما دولت ها به دلیل بهبود فرآیندهای در حال اجرا و بالابردن کارآیی و اثربخشی آنها و همچنین پاسخ به انتظارات و توقعات جدید مردم، به استفاده از فناوی دولت الکترونیک روی آورده اند و امروزه به استفاده از فناوری اطلاعات  ارتباطات توسط آژانس های دولتی، دولت الکترونیک اطلاق می شود.

اهداف دولت الکترونیکی
درواقع پشتیبانی دولت از همه طرح های در حال تعامل با دولت نظیر دولت ها و بخش های دولتی دیگر، سازمان ها و شهروندان، هدف استراتژیک دولت می باشد. هدف دولت الکترونیکی تحقق حاکمیت موفق از جنبه های اقتصادی، سیاسی و اختیارات اجرایی جهت مدیریت بهتر کشور در همه سطوح ملی و محلی می باشد. یک سری اهداف کلی و مهمی را می توان از برپایی دولت الکترونیک انتظار داشت و از میان آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اطلاع رسانی الکترونیکی: یکی از مهمترین انتظارات شهروندان یک جامعه، دریافت اطلاعات مناسب و سریع است که این انتظار در یک دولت الکترونیکی فراهم می شود. دولت با ابزارها و امکانات به کارگرفته شده می تواند اطلاع رسانی خوب در زمینه عملکرد دولت، برنامه ها، رویدادها و ..داشته باشد.
خدمات رسانی الکترونیکی: در یک دولت الکترونیکی، خدماتی که دولت از طریق آژانس های خود به شهروندان عرضه می کند الکترونیکی است. در این دولت دیگر شهروندان ناچار نیستند بسیاری از امور خود را در زمانی طولانی و با خستگی و سردرگمی انجام دهند. آنها می توانند از امکاناتی که دولت در این تحول فراهم آورده استفاده کرده و خدمات مورد درخواست خود را به صورت الکترونیکی دریافت نمایند.
افزایش و بهبود در منفعت و کارایی: در این زمینه خدمات رسانی موثر و کارآمد، سودمندی و باروی بهتر تاسیسات اداری و حکومتی و افزایش پس اندازها مورد انتظار است.

برتری یافتن در بخش های اقتصادی: تامین منفعت ها و خدمات دولت تنها محدود به شهروندان نمی شود. صنایع و دیگر بخش های اقتصادی کلیدی که در راهبردهای دولت الکترونیکی قرار می گیرند نیز از این منفعت ها برخوردار می شوند.
برخطی مشتریان: تحویل مثر و کارای کالاها و خدمات عمومی به شهروندان می تواد از طریق واکنش سریع دولت و بدون وجود تشریفات عمومی انجام گید و نه اینکه ساده ترین درخواست ها به صوت درون خطی متوقف شود.
افزایش تقویت در حکومت: میسر شدن امکان دستیابی به اطلاعات باعث ایجاد شفافیت پاسخ گویی توسط دولت می شود و دولت می تواند انجمن هایی را برای بررسی مشکلات ایجاد کند تا بتواند خدمات عمومی که بیشتر مورد نیاز است به مردم ارایه دهد.
پاسخگویی: در مقایل نیازمندی های شهروندان، رسیدن به رضایت و خرسندی درصد بالایی از مشتریان و تامین کیفیت و توسعه اطلاعات در دولت الکترونیکی مهم تلقی می شود.
توسعه مشارکت عمومی: فراهم کردن امکانی برای مشارکت مستقیم همه شهروندان در تمام بخش ها و با فعالیت بیشتر آنها موجبات رشد و پیشرفت خط مشی ها و فرآیندهای تصمیم گیری دولت حاصل می شود.
کاربردهای دولت الکترونیکی
دولت الکترونیکی کاربردهای متعددی را برای بخش های مختلف جامعه به همراه دارد. شهروندان می توانند با بهره گیری از ابزارهای الکترونیکی با بخش های مختلف دولتی ارتباط برقرار کرده و در راستای مرتفع نمودن نیازها و خواسته های خود همچون پرداخت مالیات و عوارض، تمدید گواهینامه، عقد قرارداد، ثبت ازدواج و طلاق، شرکت در انتخابات، استفاده از کتابخانه های مجازی، پرداخت صورت حسابهای آب، برق، گاز و تلفن، دریافت جواز کسب و تمدید آن و دریافت اطلاعات مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اقدام کنند. کاربرد دولت الکترونیکی را می توان در سه دسته ارتباط دولت با شهروندان، ارتباط دولت با شرکت ها، ارتباط دولت با دولت تقسیم بندی نمود.

ارتباط دولت با شهرندان: مهمترین و گسترده ترین کاربرد دولت الکترونیکی برقراری ارتباط میان شهروندان و دولت است. به همین دلیل تا زمانی که تعداد زیادی از اعضای جامعه به اینترنت وصل نشوند و از آن استفاده نکنند، تاثیر ارتباط دولت با شهروندان به طور کامل محسوس نخواهد بود و شهروندانی که توانایی و امکان برقراری ارتباط با اینترنت را داشته باشند، قادر خواهند بود بدون مراجعه به سازمان های بخش عمومی، اطلاعات و خدمات را به صورت یکپارچه دریافت کنند.
ارتباط دولت با شرکت ها: شرکت ها بخشی از مراجعین دولت هستند که هر روزه اطلاعات و خدمات قابل توجهی از دولت درخواست می کنند و در صورتی که مدیریت دولتی بخواهد با استفاده از سازوکارهای سنتی پاسخگوی این بخش از مراجعین دولت باشد، ضمن اتلاف منابع عمومی، حضور اثرگذار شرکت ها در عرصه رقابت را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
ارتباط دولت با دولت: این جنبه از کاربرد دولت الکترونیکی به ارتباط میان سازمان های دولتی در سطوح مختلف از یک سو و ارتباط میان دولت با کارکنان بخش عمومی از سوی دیگر اشاره دارد. دولت الکترونیک سازمان های دولتی را قادر می سازد تا با استفاده از ابزارهای الکترونیکی اطلاعات و خدمات مورد نیاز خود را با سرعتی بالا دریافت دارند و به منظور مبادله هرگونه سند  گزارش به جای تاخیر و وقفه زمانی، در کوتاه ترین زمان ممکن به تبادل اطلاعات مور نیاز بپردازند.

Kamal Rezaei
CCNP , MCSE 2003 ,MCTS 2008, MCSE 2012