۱. جایگاه زمین‌ساختی (تکتونیکی)
از دیدگاه زمین‌ساختی، خوزستان و صفحات زمین شناسی آبادان و خرمشهر ، بخشی از «زون یا کمربند چین‌خورده و رانده زاگرس» است.
زون زاگرس خود در حاشیه جنوبی “صفحه‌ی ایران” و در مرز برخورد با “صفحه‌ی عربستان” قرار دارد.
ـ حدود ۶۵ تا ۵۰ میلیون سال پیش (دوره‌ی سنوزوئیک اولیه، یعنی پالئوسن – الیگوسن)
صفحه‌ی عربستان به سمت شمال حرکت کرد و با صفحه‌ی ایران برخورد نمود.
نتیجه آن:
– چین‌خوردگی و رانده شدن لایه‌های سنگی،
– بالا آمدن رشته‌کوه زاگرس،
– و شکل‌گیری دشت وسیع خوزستان در جلوی این چین‌خوردگی بود.
۲. پیشروی و پس‌روی دریاها (دوره‌های رسوب‌گذاری)
پیش از این برخورد، در دوره مزوزوئیک (حدود ۲۵۰ تا ۶۵ میلیون سال پیش)
محدوده‌ی کنونی خوزستان در زیر آب دریایی کم‌عمق به نام «دریای تتیس» (Tethys) قرار داشت.
– رسوبات آهکی، مارنی و گچی متعددی در این محیط کم‌عمق بر جای گذاشته شد.
– این لایه‌ها بعدها منبع مناسبی برای نفت و گاز شدند (به‌ویژه در سازندهای آسماری، بنگستان و فهلیان).
با بسته شدن تدریجی دریای تتیس، این دریا عقب نشست و نواحی جنوب غربی ایران (از جمله خوزستان) از دریا بیرون آمدند.
۳. شکل‌گیری مخازن نفت و گاز (زمین شناسی اقتصادی)
حرکات پوسته‌ای و چین‌خوردگی‌ها در زاگرس سبب شدند تا:
– لایه‌های سنگی نفوذناپذیر در بالا
– و لایه‌های متخلخل در پایین قرار بگیرند.
این ساختارها «تله‌های نفتی» را به‌وجود آوردند.
به همین دلیل، خوزستان امروز:
– غنی‌ترین ناحیه نفتی ایران است،
– با میدان‌هایی مانند مسجدسلیمان، اهواز، آغاجاری، گچساران و مارون.
۴. پیدایش دشت آبرفتی خوزستان و منطقه ی آزاد اروند ، سازند آبادان و خرمشهر (دوره کواترنری)
ـ در دوره‌ی چهارم زمین‌شناسی (۲.۵ میلیون سال گذشته تا امروز):
– رودخانه‌های بزرگی مثل «کارون، کرخه و دز» از زاگرس شرقی سرچشمه گرفتند.
-آن‌ها با حمل رسوبات فراوان، دشت وسیع و کم‌ارتفاع خوزستان را به‌مرور پر کردند.
-این دشت آبرفتی هنوز هم در حال شکل‌گیری است و بسیار حاصل‌خیز می‌باشد.
مهمترین فسیل های یافت شده در استان خوزستان
دوره ی مزوزوئیک دوران دریاهای گرم و موجودات دریایی
در این دوره در خوزستان فسیل‌های فراوانی از جانوران دریایی یافت شده که نشان دهنده محیط‌های گرمسیری و کم عمق است.
مهمترین فسیل ها:
ـ آمونیت ها(Ammonites) : از نرمتنان صدفدار مارپیچی که شاخص چینه شناسی این دوره‌اند.
ـ روگوس‌های مرجانی (Rugose corals) : نشانگر آب‌های گرم و کم عمق
_ براکیوپدها و دو کفه ای ها(brachiopods , Bivalves) : موجوداتی شبیه صدف امروزی
_ خارپوستان (Echinoids): مانند توتیای دریایی
_ اثر سنگواره (Trace fossils) : از حرکت و حفاری جانوران بستر دریا نیز دیده می‌شود.
بر اساس سنگوارههاى موجود، سن سازند گَدوان نئوکومین بالایى تا آپتین(۱۴۵ میلیون تا ۱۱۰ میلیون سال) است. در خوزستان و شمال باخترى فارس، این سازند بیشتر شیلى است، ولى به سوى جنوب خاورى (فارس)، به تدریج به رسوبهاى آهکى تبدیل می‌شود به گونهاى که در فارس ساحلى، شناخت آن از سازند رویى (داریان)، دشوار است.
در میانه سازند گَدوان، یک آهک بارز، به نام « بخش آهکى خلیج » شناسایى شده است که بُرش آن در جزیره خارک، به ضخامت ۱۵ متر، اندازهگیرى شده و شامل آهک بى رُس متعلق به محیط دریایى کم عمق و باز است. بخش آهکى خلیج در برخى از میدانهاى نفتى منطقه زاگرس داراى نفت است. به شیلهاى گَدوان که در پایین و بالاى آهک خلیج دیده میشوند، گاهى گَدوان پایینى و گَدوان بالایى گفته می‌شود.
سعید پیرمند پژوهشگر باستانشناسی
