کمال رضایی – مدیریت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان منطقه آزاد اروند
مفهوم شهروند الکترونیک تعریف‌کننده سبک جدیدی از زندگی است که مزایای زیادی دارد و زندگی را آسان‌تر می‌کند. زندگی که در آن عادت‌های قبلی ازجمله ایستادن در صف‌های طولانی، انجام امور بانکی به‌صورت حضوری و غیره کم‌رنگ‌تر شده و حتی ممکن است به‌کلی از یاد برود. شهروند الکترونیک پدیده‌ای است که کشور‌های درحال‌توسعه نیز هم‌اکنون با آن مواجه هستند و در کشور‌های توسعه‌یافته با جدیت بیشتری در حال رشد است.
ایران هم در چند سال اخیر پیشرفت زیادی در این زمینه داشته است و طرح‌های زیادی برای ایجاد کردن این سبک زندگی ایجادشده‌اند.
همچنین این مفهوم پدیدآورنده سبک جدیدی از خدمات و به‌تبع آن زیرساخت‌های شهری و نوآورانه شده که خود منجر به پیشرفت سریع‌تر بشریت و گذر از عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌شود.
مفهوم شهروند الکترونیک با تکیه بر فناوری‌های نوظهور و شبکه جهانی اینترنت، در تلاش برای ارائه خدمات گوناگون با حداکثر سرعت و حداقل هزینه از طریق یک بستر الکترونیکی به شهروندان است.
شهروند الکترونیک محدود به خرید‌های اینترنتی و یا استفاده از خدمات برخط دولت‌ها نمی‌شود. شهروند الکترونیک سبک زندگی متفاوتی را نسبت به شهروندان نسل قبل‌تر از خود تجربه خواهد کرد. این سبک زندگی متفاوت بسیار کارآمدتر و پرسرعت‌تر از زندگی گذشته است.
دولت ایران در راستای نزدیک شدن به مفهوم شهروند الکترونیک، از سال‌های اخیر طرح “دولت الکترونیک” را آغاز کرده است.
دولت الکترونیک یک سازمان دولتی مجازی است که به ارائه خدمات دولتی مختلف به‌صورت مستقیم به عام مردم، شرکت‌های تولیدی و تجاری به‌صورت شبانه‌روزی و در تمام طول هفته می‌پردازد.
دولت الکترونیک با به‌کارگیری فناوری اطلاعات در بخش‌های مختلف به‌منظور افزایش بهره‌وری و ارتقا سطح خدمات‌رسانی به مردم، بهبود کارایی، اثربخشی خدمات و افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی را خواستار است..
برای مثال سازمان بیمه سلامت تاکنون، استعلام قیمت دارو از طریق سایت دولت الکترونیک را ارائه کرده است. همچنین سازمان بورس و اوراق بهادار تاکنون ۱۲ خدمت ازجمله آمار کلی معاملات آخرین روز، اطلاعات معاملات به تفکیک حقوقی و حقیقی، ارزش بازار و… را از طریق همین سایت ارائه کرده است.
باید به یاد داشته باشیم که دولت و مردم در ابتدای مسیر این مفهوم قرار دارند و هنوز به نقطه مشخصی از آن نرسیده‌ایم. بااین‌حال تلاش‌ها در این زمینه ادامه دارد و بدون شک دولت و مردم، در این ماراتن موفق‌تر عمل خواهند کرد تا با زوایای این مفهوم به‌طور کامل آشنا شوند و در مسیر تکامل آن گام بردارند.
پیدایش مفهوم شهروند الکترونیک
امروزه با رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و همه‌گیر شدن اینترنت دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی بستری را برای مخاطبان خود فراهم کرده‌اند که به کمک آن فرآیند‌های خدماتی و اطلاع‌رسانی تا حد زیادی ساده‌شده و مردم در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مقصود خود می‌رسند. این بستر سبب ایجاد مفهومی به نام شهروند الکترونیک در کنار خود شده است. درواقع شهروند الکترونیک همان مخاطبی است که قرار است از این امکانات استفاده کند تا زندگی ساده‌تری را داشته باشد. در یک‌کلام می‌توان گفت که این پدیده حاصل تکامل فناوری اطلاعات و ارتباطات و همه‌گیر شدن آن در جوامع بشری است.
تعریف شهروند الکترونیک
تعاریف مختلفی برای شهروند الکترونیک وجود دارد. یکی از تعاریفی که در گذشته بیش‌تر از آن استفاده می‌شد این‌گونه بود: « شهروند الکترونیک کسی است که از حداقل دانش لازم درباره مفاهیم پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات برخوردار است، توانایی برقراری ارتباط با اینترنت و ارسال و دریافت پیام‌های الکترونیکی از طریق پست الکترونیک را دارد و همچنین اطلاعات، خدمات، کالاها و نرم‌افزارهای موردنیاز خود را از طریق اینترنت جست‌وجو می‌کند»
این تعریف چالش بزرگی را در مسیر توسعه مفهوم شهروند الکترونیک قرار می‌داد. بنابراین یک جامعه برای دست‌یابی به این مفهوم و در پی آن دسترسی به پیامد‌های مثبت آن باید هزینه زیادی برای آموزش افراد جامعه در نظر می‌گرفت. اما به نظر می‌رسد که امروز این تعریف نیاز به بازبینی‌های اساسی دارد. زیرا خدمات الکترونیکی و فناوری اطلاعات ارائه‌شده از سوی دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی به نحوی ساده‌سازی شده‌اند که گاهی خود شهروندان نیز حس نمی‌کنند که در حال استفاده ازاین‌گونه خدمات هستند. به‌طور مثال شهروندی که در مترو تهران از کارت بلیت الکترونیکی خود استفاده می‌کند درواقع در حال استفاده از خدماتی است که در جهت سهولت و سرعت بخشیدن به یک فرآیند زمان‌بر و هزینه‌بر در گذشته طراحی و جایگزین شده است. درواقع شهروندان بدون گذراندن دوره‌های آموزشی هزینه‌بر موفق به استفاده از فنّاوری پیچیده برای رفع نیاز‌های خود شده‌اند. از طرفی دست‌یابی به این استاندارد‌ها به‌خودی‌خود سرعت پیشرفت مفاهیم شهر هوشمند و شهروند هوشمند را با سرعت بیشتری همراه کرد.
شهروند الکترونیک زمینه‌ساز شهر الکترونیک
با گسترش خدمات ارائه‌شده به شهروندان الکترونیک به‌مرورزمان با پدیده شهر الکترونیک رو‌به‌رو خواهیم شد. در این مرحله سبک زندگی عمومی مردم به‌کلی تغییر خواهد کرد. اکثر فرآیند‌های زمان‌بر جای خود را به خدمات مطمئن و سریع اینترنتی خواهند داد. کسب‌وکار‌ها مجبور به تطابق خود با این شرایط می‌شوند و در کنار دولت و شرکت‌های خصوصی بزرگ دست به ارائه خدمات الکترونیکی و هوشمند خواهند زد.
اخیراً در کشورمان شاهد این تغییرات بزرگ و مفید بوده‌ایم. برای مثال امروز در کشور ما افراد زیادی برای خرید اقلام موردنیاز خود از اپلیکیشن‌ها و سایت‌های مختلف استفاده می‌کنند یا کم‌تر کسی برای جابه‌جا شدن در سطح شهر از آژانس‌های سنتی قدیم استفاده می‌کند.
میزان دسترسی مردم ایران به اینترنت
در طی پنج‌ساله گذشته میزان دسترسی مردم به اینترنت به‌صورت چشمگیری افزایش‌یافته است. اکنون بیش از ۱۲۰۰ شهر کشور پوشش پهنای باند موبایل قرار دارند و هم‌اکنون در کل کشور اینترنت موبایل نسل سوم و چهارم وجود دارد. طبق آخرین آمارها از رشد دسترسی خانوارها به اینترنت ۷۴/۷ درصد از کاربران اینترنت در گروه سنی ۲۰ تا ۴۹ سال قرار می‌گیرند و ۲۷/۳ درصد از کاربران نیز در گروه سنی ۵۰ تا ۸۹ سال هستند. همچنین ۳۹ درصد از کل خانوارهای کشور به رایانه دسترسی ندارند. تعداد کاربران شش سال به بالای اینترنت نیز ۳۸ میلیون و ۹۹۶ هزار نفر است که معادل ۵۳ درصد از کل جمعیت کشور و درواقع ۱۵ میلیون و ۵۱ هزار خانوار از کل خانوارهای موجود هستند. در کل نسبت خانوارهایی که اینترنت ندارند به‌کل خانوارها هم ۳۸ درصد است.
تیغ دولبه دولت الکترونیک برای دولت‌ها
همان‌طور که بیان شد، مفهوم شهروند الکترونیک حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات و نفوذ اینترنت در میان عموم مردم است. بنابراین، این پدیده مانند پدیده‌ی اینترنت دارای چالش‌ها و فرصت‌های فراوانی است که جوامع با بهره‌گیری از آن‌ها می‌توانند با سرعت بیشتری نسبت به قبل پیشرفت کنند و از همه مهم‌تر سطح زندگی افراد جامعه خود را بهبود بخشند و در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند.
دولت الکترونیک در ایران علاوه بر چالش‌ها و مشکلات، پیشرفت‌های زیادی هم داشته است. نکته قابل‌توجه و مهم در مسیر تکامل دولت الکترونیک این است که پیاده‌سازی این مفهوم اگر به‌صورت صحیح و با موفقیت انجام شود منجر به افزایش رضایت مردم از دولت خواهد شد اما اگر دولت نتواند این خدمات الکترونیکی را به‌صورت یکنواخت و قابل‌دسترس در اختیار عموم افراد جامعه قرار دهد، دولت الکترونیک منجر به شکاف طبقاتی بیش‌تر در جامعه و درنهایت نارضایتی مردم و افزایش مشکلات می‌شود.